Cá xiêm là gì? Các nghiên cứu khoa học về loài cá xiêm

Định nghĩa và phân loại cá xiêm

Cá xiêm là tên gọi phổ biến tại Việt Nam cho loài cá Betta splendens – một loài cá nước ngọt nhiệt đới thuộc họ Osphronemidae, bộ Perciformes. Loài này được biết đến rộng rãi nhờ màu sắc sặc sỡ, tập tính lãnh thổ mạnh mẽ và khả năng sống trong môi trường thiếu oxy hòa tan. Trong tiếng Anh, chúng thường được gọi là "Siamese fighting fish" do đặc điểm chiến đấu ở cá đực khi gặp đối thủ cùng loài.

Loài Betta splendens có nguồn gốc bản địa tại khu vực hạ lưu sông Mekong, phân bố tự nhiên ở Thái Lan, Campuchia, Lào và Việt Nam. Nhờ khả năng thích nghi tốt, chúng đã được du nhập và lai tạo tại nhiều quốc gia, đặc biệt là trong ngành cá cảnh. Cái tên “cá xiêm” bắt nguồn từ tên gọi lịch sử của Thái Lan (Siam) – nơi loài cá này được nuôi đầu tiên như một thú chơi và thi đấu truyền thống.

Phân loại khoa học:

• Giới: Animalia
• Ngành: Chordata
• Lớp: Actinopterygii
• Bộ: Perciformes
• Họ: Osphronemidae
• Chi: Betta
• Loài: Betta splendens

Ngoài loài Betta splendens, chi Betta còn bao gồm hơn 70 loài khác, trong đó một số cũng có khả năng chiến đấu và làm tổ bọt tương tự.

Đặc điểm hình thái

Cá xiêm trưởng thành có chiều dài từ 5 đến 7 cm, thân hình dẹp bên, đầu nhỏ, mõm ngắn, miệng hướng lên trên phù hợp với tập tính ăn ở tầng mặt. Mắt cá tương đối lớn, hàm dưới hơi nhô ra – đặc trưng của các loài cá săn mồi nhỏ. Vây ngực tròn, vây lưng và vây hậu môn dài kéo dọc theo thân, vây đuôi có hình dạng thay đổi tùy dòng cá.

Cá xiêm hoang dã có màu nâu xám hoặc xanh lục ngả xám để ngụy trang trong môi trường tự nhiên. Thông qua quá trình lai tạo chọn lọc hàng trăm thế hệ, ngày nay chúng đã được phát triển thành nhiều dòng cá có màu sắc rực rỡ và hình dáng vây độc đáo. Một số dòng có vây xòe như quạt, đuôi chia thùy đối xứng hoặc tưa nhọn như vương miện.

Các dạng hình thái phổ biến hiện nay có thể phân theo dạng vây như sau:

Dạng vây	Đặc điểm
Halfmoon	Đuôi xòe hình bán nguyệt 180°, vây dài và cân đối
Crowntail	Đuôi và vây chẻ tưa như gai, tạo hình vương miện
Plakat	Vây ngắn, thân săn chắc, thường dùng trong cá đá
Double Tail	Đuôi tách đôi rõ rệt, thân ngắn hơn
Veiltail	Đuôi dài mềm, rũ xuống, dễ nuôi

Phân bố và môi trường sống tự nhiên

Trong tự nhiên, cá xiêm sinh sống chủ yếu ở các vùng nước nông, tĩnh lặng như ruộng lúa, mương rạch, ao tù, nơi có thảm thực vật dày đặc và mức oxy hòa tan thấp. Các điều kiện như nước lặng, giàu chất hữu cơ và nhiệt độ ổn định tạo điều kiện lý tưởng để cá xiêm phát triển và sinh sản.

Cá xiêm là loài cá thích nghi cao với điều kiện thiếu oxy nhờ cơ quan phụ labyrinth – một cấu trúc cho phép hấp thụ oxy trực tiếp từ không khí. Nhờ vậy, cá xiêm có thể sống trong môi trường chật hẹp, không cần sục khí, miễn là bề mặt nước thông thoáng. Tuy nhiên, việc nuôi cá xiêm trong bể cần đảm bảo nước sạch và ổn định nhiệt độ.

Các thông số môi trường khuyến nghị cho cá xiêm:

Thông số	Giá trị tối ưu	Chú thích
Nhiệt độ	26–30°C	Dưới 24°C cá dễ nhiễm bệnh
pH	6.5–7.5	Ưa nước trung tính hoặc hơi axit
Độ cứng (GH)	3–10 dGH	Không thích hợp với nước quá cứng

Đặc tính sinh học và hành vi

Cá xiêm nổi bật với hành vi lãnh thổ, đặc biệt là ở con đực. Khi phát hiện cá đực khác trong tầm nhìn, chúng sẽ phùng mang, dựng vây, đổi màu sắc rực rỡ để phô trương sức mạnh. Nếu không bị ngăn cách, hai con đực có thể lao vào đánh nhau đến khi một bên kiệt sức. Tập tính này là lý do cá xiêm được chọn làm cá đá tại nhiều quốc gia châu Á.

Khả năng hô hấp không khí của cá xiêm là nhờ cơ quan labyrinth nằm phía sau mang, giúp hấp thu oxy trực tiếp từ không khí. Đây là một đặc điểm tiến hóa giúp cá sinh tồn trong môi trường nước nghèo oxy, nhưng đồng thời cũng yêu cầu bể nuôi phải có bề mặt nước thông thoáng, tránh dòng chảy mạnh làm vỡ tổ bọt.

Một hành vi nổi bật ở cá xiêm đực là xây tổ bọt (bubble nest) trên mặt nước để thu trứng sau khi giao phối. Tổ bọt được tạo từ bong bóng có phủ lớp dịch nhầy, giữ cho trứng nổi và tránh bị nấm. Sau khi đẻ, cá đực sẽ nhặt từng quả trứng bằng miệng và nhả vào tổ, sau đó canh giữ liên tục trong 2–3 ngày cho đến khi trứng nở.

Sinh sản và vòng đời

Cá xiêm là loài cá đẻ trứng và có tập tính sinh sản đặc trưng với sự tham gia chủ động của cá đực. Khi cá cái đến gần tổ bọt, cá đực sẽ thực hiện hành vi "ôm bụng" – cuộn thân mình quanh cá cái để kích thích quá trình rụng trứng. Trứng được phóng thích sẽ được cá đực thụ tinh ngoài và nhanh chóng nhặt lên bằng miệng để đặt vào tổ bọt.

Số lượng trứng mỗi lần đẻ dao động từ 20 đến 300 tùy theo độ tuổi, kích thước và sức khỏe của cá cái. Trứng nở sau khoảng 36–48 giờ, trong suốt thời gian này cá đực giữ vai trò chăm sóc, sửa chữa tổ và nhặt lại những quả trứng rơi ra. Khi cá bột bắt đầu bơi tự do sau 3 ngày, cá đực sẽ ngừng chăm sóc, và thường cần được tách khỏi bể để tránh ăn con.

Vòng đời cá xiêm kéo dài trung bình từ 2 đến 4 năm. Giai đoạn sinh trưởng tốt nhất là từ 3 đến 12 tháng tuổi. Mô hình tăng trưởng sinh học thường được mô tả bằng công thức von Bertalanffy:

$L(t) = L_{\infty} (1 - e^{-k(t - t_0)})$

Trong đó: $L(t)$ là chiều dài tại thời điểm $t$, $L_{\infty}$ là chiều dài tối đa lý thuyết, $k$ là hệ số tăng trưởng, và $t_0$ là thời điểm cá bắt đầu tăng trưởng.

Giá trị kinh tế và văn hóa

Cá xiêm có vai trò đáng kể về mặt văn hóa và kinh tế, đặc biệt tại Thái Lan – nơi loài cá này được tôn vinh là "quốc ngư" từ năm 2019. Từ xa xưa, người Thái đã nuôi cá xiêm để đá chọi như một hình thức giải trí dân gian, và ngày nay hoạt động này vẫn tiếp tục ở quy mô thương mại, với các giải đấu có thưởng và cá trị giá cao.

Trên toàn cầu, cá xiêm được xếp vào nhóm cá cảnh bán chạy nhất nhờ hình dáng đẹp, dễ nuôi, giá hợp lý và không yêu cầu hệ thống bể phức tạp. Thị trường xuất khẩu cá xiêm lớn nhất hiện nay bao gồm Mỹ, Nhật Bản và châu Âu. Riêng Thái Lan mỗi năm xuất khẩu hàng triệu cá thể, mang về doanh thu hàng chục triệu USD.

Tại Việt Nam, cá xiêm có mặt phổ biến ở miền Nam, đặc biệt là TP.HCM, Đồng Tháp, Long An. Các hội thi cá cảnh, trưng bày cá nghệ thuật và mô hình nuôi thương phẩm đang phát triển, tạo thêm thu nhập cho người dân đô thị và nông thôn.

Chế độ dinh dưỡng và chăm sóc

Cá xiêm là loài ăn tạp nghiêng về động vật. Trong tự nhiên, chúng ăn ấu trùng côn trùng, loăng quăng, giun nhỏ. Trong môi trường nuôi, cá có thể ăn các loại thức ăn viên chuyên dụng (pellet) hoặc thức ăn sống như trùn chỉ, artemia, giáp xác nhỏ, giun đỏ.

Chế độ ăn cần được điều chỉnh tùy theo độ tuổi, trạng thái sinh sản và mục đích nuôi. Cá trưởng thành nên được cho ăn 1–2 lần/ngày, với lượng vừa đủ trong vòng 2–3 phút. Việc cho ăn quá nhiều dễ gây béo phì, ô nhiễm nước và rối loạn tiêu hóa.

Các lưu ý trong chăm sóc cá xiêm:

• Thay 20–30% nước mỗi tuần bằng nước đã xử lý chlorine
• Duy trì nhiệt độ ổn định, tránh sốc nhiệt khi thay nước
• Không dùng bể có dòng chảy mạnh, tránh làm cá mệt và tổn thương vây
• Tránh nuôi nhiều cá đực trong cùng một bể không có vách ngăn

Các dòng cá xiêm phổ biến

Quá trình lai tạo kéo dài hàng chục năm đã tạo nên hàng trăm dòng cá xiêm khác nhau, với sự đa dạng về màu sắc, hình dạng vây và cấu trúc đuôi. Dưới đây là một số dòng phổ biến nhất trong giới chơi cá cảnh:

Dòng cá	Đặc điểm nổi bật
Halfmoon	Đuôi mở 180°, vây rộng, cân đối, thường dùng thi đấu
Crowntail	Vây và đuôi chẻ tưa rõ rệt như vương miện
Plakat	Vây ngắn, thân săn chắc, thường dùng đá chọi
Double Tail	Đuôi chia làm hai thùy rõ rệt, thường đi kèm lưng cong nhẹ
Koi	Màu loang như cá koi, thường là phối đỏ-trắng-đen

Ngoài ra còn có các dòng hiếm như Galaxy, Dragon, Nemo, Fancy và Samurai – được săn đón trong cộng đồng chơi cá xiêm quốc tế. Việc duy trì tính ổn định về gen, màu và vây qua nhiều thế hệ đòi hỏi kỹ thuật lai tạo chính xác và chọn giống khắt khe.

Nguy cơ và bảo tồn

Sự lai tạo quá mức phục vụ thương mại có thể dẫn đến suy giảm đa dạng di truyền, tăng tần suất gen lặn có hại và xuất hiện các dị tật hoặc rối loạn sinh lý. Nhiều dòng cá xiêm hiện nay có tuổi thọ ngắn hơn, sức đề kháng kém hơn so với cá hoang dã.

Ngoài ra, môi trường sống tự nhiên của cá xiêm bản địa đang bị đe dọa bởi ô nhiễm nước, khai thác đất ngập nước và đô thị hóa. Theo IUCN, loài Betta splendens trong tự nhiên được xếp vào nhóm “sắp bị đe dọa” (Near Threatened).

Các hướng bảo tồn gồm:

• Lưu giữ nguồn gen cá hoang dã trong phòng thí nghiệm
• Khuyến khích nuôi cá có nguồn gốc rõ ràng, không thả cá nuôi ra tự nhiên
• Khôi phục và bảo vệ vùng đất ngập nước, ruộng lúa, kênh rạch
• Thúc đẩy mô hình nuôi cá xiêm bền vững và có kiểm soát

Tài liệu tham khảo

1. FishBase. Betta splendens profile
2. International Betta Congress. ibcbettas.org
3. IUCN Red List. Betta splendens – IUCN
4. LiveAquaria. Betta Care Guide
5. Thai Department of Fisheries. fisheries.go.th